اخبار مکه (واقدی)اخبار مکه واقدی از منابع گمشده تاریخ محلی مکه ، نوشته محمد بن عمر واقدی می‌باشد، این اثر از کتاب‌های مربوط به تاریخ و رخدادهای مکه و معرفی مکان‌های آن است که تنها گزارش‌هایی کوتاه از آن مانده و اصل کتاب از میان رفته است. ۱ - پیشینهابوعبدالله محمد بن عمر ملقب به واقدی، از موالی بنی سهم بن اسلمیا بنی هاشمبوده است. ابن سعد تولد او را در سال ۱۳۰ق. و وفاتش را روز دوشنبه ۱۱ ذی حجه سال ۲۰۷ق. دانسته است. [۷]
الواقدی و منهجه، ص۸۴.
گفته‌اند وی در ۱۸۰ق. از مدینه به عراق رفته و از سوی هارون الرشید قاضی عسکر بغداد شده و تا پایان عمر عهده دار این منصب بوده است. [۸]
الواقدی و منهجه، ص۹۲.
۲ - اساتید واقدیابن جریج (م. ۱۵۰ق.) ، محمد بن عجلان (م. ۱۴۸ق.) ، معمر بن راشد (م. ۱۵۳ق.) ، ابراهیم بن سعد (م. ۱۸۵ق.) ، ابن ابی ذئب (م. ۱۵۹ق.) ، سفیان ثوری (م. ۱۶۱ق.) ، عبدالرحمن بن عبدالعزیز (م. ۱۶۲ق.) ، عبدالحمید بن جعفر (م. ۱۵۳ق.) و عبدالعزیز دراوردی (م. ۱۸۷ق.) شماری از شناخته شده‌ترین استادان و مشایخ واقدی هستند که او در مغازی، سیره، فتوحات و اختلافات حدیثی و فقهی، از آنان دانش فراگرفته است. [۱۰]
الواقدی و منهجه، طارق ابوالوفاء، ص۱۱۶-۱۳۰.
۳ - دیدگاه محدثان درباره واقدیبسیاری از دانشوران و محدثان او را ضعیف و غیر ثقه دانسته‌اند.بغدادی گزارشی گسترده از دیدگاه‌های این افراد آورده است.با وجود این، ابن سید الناس از او دفاع کرده، بر این باور است که این نقدها به دلیل اغراب (ناآشنا بودن) و تفرد روایت‌های واقدی است. [۱۳]
الطبقات الکبری الخامسه، ابن سعد، ج۱، ص۳۲-۳۵.
۴ - روش تاریخ نگاری واقدیدر پژوهش‌های هم روزگار ما از جمله مقدمه آثار موجود واقدی و نیز کتاب الواقدی و کتابه المغازی نوشته یاسر خصیر الحداد و نیز در الواقدی و منهجه فی کتابه المغازی نوشته عبدالعزیز بن سلیمان السلومی، به تفصیل درباره روش تاریخ نگاری و ویژگی‌های سبک و جایگاه دانشی واقدی تحقیق شده است. ۵ - مذهب ویابن ندیم این اندیشه را به میان کشیده که واقدی به تشیع گرایش داشته و در اعتقاد به مذهب شیعه تقیه می‌کرده است. [۱۴]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۱۱.
سپس این سخن را از وی آورده که علی علیه‌السّلام برای پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم معجزه‌ای همسان عصا برای موسی و احیای مردگان برای عیسی بود. گفتنی است که شیخ طوسی (م. ۴۶۰ق.) هم روزگار ابن ندیم، به این نکته و دیدگاه او درباره تشیع واقدی نپرداخته است.۶ - آثار واقدیواقدی در بیشتر دانش‌های روزگار خود کتاب نگاشته و فهرست آثار او را به ترتیب، ابن ندیم، یاقوت حموی ، صفدی و اسماعیل پاشا بغدادی آورده‌اند. [۱۵]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۱۱.
برخی از آثار او عبارتند از: وفاة النبی، مولد الحسن و الحسین، مقتل الحسین علیه‌السّلام ، التاریخ و المغازی و المبعث، ازواج النبی، الطبقات، الفقهاء، مراعی قریش و انصار فی القطائع، ذکر القرآن، و غلط الحدیث. ابن سعد، کاتب شناخته شده واقدی، الطبقات الکبری را از روی آثار واقدی، کلبی، هیثم بن عدی (م. ۲۰۷ق.) و مدائنی (م. ۲۳۵ق.) نوشته است. طبقه پنجم این کتاب درباره امام حسن و امام حسین و بررسی رویداد شهادت امام حسین علیه‌السّلام و قیام‌های پس از آن است. ابن سعد حدود ۲۶ درصد روایت‌های این بخش را از واقدی برگرفته و گزارش کرده است.۷ - دیدگاه ابن ندیم درباره واقدیابن ندیم به پشتوانه نوشتار یکی از شاگردان مدائنی و از اخباریان شناخته شده، احمد بن حارث خراز (م. ۲۵۸ق.) آورده است که دانشوران باور دارند ابومخنف در تاریخ و فتوحات عراق، مدائنی (م. ۲۳۱ق.) در شناخت خراسان و هند و فارس ، و واقدی در حجازشناسی و سیره پژوهی ممتاز و یگانه هستند و دانش و آگاهی هر سه درباره فتوحات شام همسان است. [۱۸]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۰۶.
از کتاب اخبار مکه واقدی اکنون نشانه‌ای در دست نیست؛ اما انتساب کتابی با این عنوان به واقدی، پذیرفته همه کتابشناسان و شرح حال نگاران است. ابن ندیم جز اخبار مکه آثاری دیگر نیز به واقدی نسبت داده که حاوی آگاهی‌های مکه و مکیان است. [۱۹]
الفهرست، ابن ندیم، ص۱۱۱.
یاقوت حموی نام این کتاب را اخبار مکه دانسته است.آقا بزرگ تهرانی نام این اثر را در الذریعه آورده و در این کار گویا به دیدگاه ابن ندیم در تشیع واقدی توجه داشته است.۸ - استفاده تاریخ نگاران از آثار واقدیگزارشها و آگاهی‌های واقدی درباره مکان‌ها و رخدادها و تاریخ مکه گسترده بوده است و تاریخ نگاران مکه توجهی ویژه به این گزارش‌ها نشان داده‌اند. در این زمینه، باید به اخبار مکه ازرقی اشاره کرد که پاره‌ای از اخبار واقدی را بدون ارجاع به کتاب وی، ضبط و گزارش کرده است. یکی از گزارش‌های ازرقی از واقدی، سخنانی است که درباره آداب پای نهادن به کعبه، آتش سوزی کعبه در روزگار یزید، بنای آن به دست ابن زبیر، هدایا و اموال کعبه، پوشش و جامه آن، کلید کعبه و اعطای آن از سوی پیامبر به عثمان بن طلحه ، و حرمت حرم مکی. این گزارش‌ها بیشتر از طریق راویانی مانند محمد بن یحیی، احمد بن محمد و محمد بن ادریس از واقدی آمده است. [۲۲]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۷۴.
[۲۳]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۹۷.
[۲۴]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۶.
[۲۵]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۲۰.
[۲۶]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۰.
[۲۷]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۶۰.
[۲۸]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۶۶.
۹ - استفاده فاکهی از اخبار مکه واقدیفاکهی (م. حدود۲۷۹ق.) بدون اشاره و استناد به اصل کتاب اخبار مکه واقدی، ۲۶ گزارش از آگاهی‌های تاریخی واقدی درباره مکه و مکان‌ها و رویدادهای آن و تاریخ مسجدالحرام آورده است. بیشتر این گزارش‌ها از طریق راویانی چون عبدالله بن ابی سلمه و حسن بن عثمان از واقدی گزارش شده و از لحاظ موضوعی، گوناگون و مختلف است. مباحث این قطعات عبارتند از: خبری در رمل پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، استلام رکن حجرالاسود ، شکستن حجرالاسود و ترمیم آن به دست ابن زبیر و قرار دادن آن در جای اصلی، دستور هارون الرشید به دو معمار زبردست در این زمینه و پوشاندن بخش‌های شکسته حجرالاسود با الماس، مضمون نامه عثمان به عامل مکه در جلوگیری از ساختن بنای مشرف بر کعبه، منع قریش از ساختن بنای مشرف بر کعبه در روزگار جاهلیت، حدیث‌هایی در جواز فروختن و اجاره دادن خانه‌های مکه، آثار معنوی تلبیه، کرامات آب زمزم و پناه بردن مردم در حال گرسنگی به آن، گزارش تحلیلی از توسعه مسجدالحرام و افزوده‌های عمر بن خطاب و عثمان بن عفان و تفاوت این دو توسعه با این توضیح که در روزگار عثمان، مردم در برابر خرید و تخریب خانه‌های پیرامون مسجد واکنش منفی نشان دادند و در روزگار عمر همه این کار را پذیرفتند، ساختن دو سیل بند در اجیاد و بالای مکه در روزگار عمر برای پیشگیری از سرازیر شدن آب به مسجدالحرام، نصب دو چراغدان بر دیوار کوتاه پیرامون مسجد در همان زمان، نصب سالیانه انصاب حرم و اجرای این سنت در هر سال ، فضیلت جده و اهمیت آن برای مکه، سیره نبوی در آموزش مناسک در هفتم ذی حجه، خطبه پیش از ترویه ، فروش و اجاره خانه‌های مکه، کراهت ساختن بنای مربع و چهارگوش در مکه و این که نخستین بار فردی به نام حمید بن زهیر در مکه خانه چهارگوش ساخت و تا شورش روزگار عثمان از این کار منع می‌شد، مرگ قصی و دفن او در حجون و این که پس از آن زمان حجون آرامگاه مردم مکه شد، گزارش‌هایی مهم از تحولات این قبرستان، روشن کردن آتش در مزدلفه در موسم حج ، و شمار حج‌های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم . [۲۹]
اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۹۹.
[۳۰]
اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۹.
[۳۱]
اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۳۹.
[۳۲]
اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴۰.
[۳۳]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۳۱.
[۳۴]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۵۷.
[۳۵]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۷۴.
[۳۶]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۵۳.
[۳۷]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۶۰.
[۳۸]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۳۱.
[۳۹]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۴۸.
[۴۰]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۵۲.
[۴۱]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۵۶.
۱۰ - فهرست منابعاخبار مکه، الفاکهی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ اخبار مکه، الازرقی، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ تاریخ بغداد، الخطیب البغدادی، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق؛ سیر اعلام النبلاء، الذهبی، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ الطبقات الکبری الخامسه، ابن سعد، به کوشش السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار صادر؛ الفهرست، ابن الندیم، به کوشش تجدد؛ معجم الادباء، یاقوت الحموی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال، الذهبی، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق؛ الوافی بالوفیات، الصفدی، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛ الواقدی و منهجه فی کتابه مغازی الرسول، طارق ابوالوفاء، قاهره، مکتبة زهراء الشرق. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اخبار مکه واقدی». |